O'zbek tilining etimologik luga'ti

Print

ҚАЛДИРҒОЧ

Tasnif: қаноти ингичка ва узун, жуда тез учадиган, қора-ола рангли чумчуқсимон қуш'. Дарвозахонамизга қалдирғоч ин қўйибди. Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони англатган бу от асли қарғығач тарзида (Девон, I, 479, ДС, 426) ва қарлиғач тарзида (Девон, I, 479; ДС, 428) талаффуз қилинган; ССТТНда қарлығач, қарлуғач шаклларида (II, 11), КРСда эса кардмғач, карлығач шаклларида келтирилган (351-, 352- бетлар). ДСда қарлығач бир маъноли экани, қарғылач сўзи эса ' кўршапалак' ни ҳам англатиши акс эттирилган. Юқорида келтирилган маълумотларни қиёсан таҳлил қилиш асосида ўзбек тилидаги сўзнинг товуш жиҳатидан ўзгаришини қуйидагича тасвирлаш мумкин. Бу сўз дастлаб қарғылач шаклига эга бўлган, кейин ғ ва л ундошлари ўрин алмашиб, қарлиғач шакли, шундан кейин л ундоши д ундошига алмашиб, қардығач шакли юзага келган; ўзбек тилида қардығач шаклининг иккинчи бўғини охирига р ундоши киритилганидан кейин биринчи бўғин охиридаги р ундоши л ундошига алмашган; охири биринчи бўғиндаги а унлиси ä унлисига, учинчи бўғиндаги а унлиси â унлисига алмашган, ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: қарғылач > қapлығач > қардығач > қардығач >қалдығач > қäлдирғâч.