O'zbek tilining etimologik luga'ti

Print

ҚАҚИР

Tasnif: сувсизликдан қақраган'. Ташналаб ётган қ а қ и р чўлларни ҳосилдор этиб, Боғ-у бўс- тон-у экинзор этгали имкони сув (Ҳабибий). Бундай маъноли сўз қадимги туркий тил акс эттирилган манбаларда келтирилмаган. Шунга қарамай очиқ кўриниб турибдики, бу сифат -(ы)р қўшимчаси билан ясалган; унда қақ- қисми 'сувсизлан-' маъносини англатган феъл бўлиши керак, лекин бундай сўз манбаларда ўз аксини топмаган. Қадимги туркий тилда кўпгина бир бўғинли от ёки сифат сўзларнинг феъл эши бўлганига ишониш мумкин. Демак, қақыр сифати асли қадимги туркий тилда мавжуд бўлиб, ' сувсизлан-' маъносини англатган қақ- феълидан -(ы)р қўшимчаси билан ясалган, бу сўзни қақ— феълидан —(ы)р қўшимчаси билан сифатдош шакли ҳосил қилинган ва у маъно тараққиёти натижасида сифатга кўчган деб ҳам изоҳлаш мумкин; ўзбек тилида а унлиси ä унлисига алмашган, ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: қак- + ыр = какыр > қäқир.